De classis Edam, 1572-1650

E. Geudeke.
Opbouw van een nieuwe kerk in een verdeelde samenleving

Inhoudsopgave

Woord vooraf

Inleiding

I.Historiografie
Confessionaliseringsprocessen
Fasen in het confessionaliseringsproces
Regionale verscheidenheid en onderzoek

II. Vraagstellingen

III. Onderzoek op classicaal niveau

IV. Grenzen in tijd en ruimte

V. De regio van de classis Edam nader in beeld
Politieke structuur
Economische overeenkomsten en verschillen tussen de drie stadjes in de classis Edam
Bestuurlijke structuren

VI. Gebruikte bronnen en hun beperkingen

VII. Opbouw in het kort

1. Proloog: vroeg-reformatorische ontwikkelingen, 1520–1567

1.1. Bronnen en literatuur

1.2. De vroeg-reformatorische stromingen
‘Lutherie’ in Monnickendam vanaf de jaren ‘20
Monnickendam vergeleken met Edam en Purmerend
Groeiende religieuze radicalisering

1.3. De jaren ‘30: het Koninkrijk Gods nabij?
Doperse aanhang in Waterland
Het einde toch nabij?
De orde grotendeels hersteld in Waterland en omstreken
Snelle groei, sterke terugval

1.4. Stilte na de storm (1535–1560)
Dissidenten in Waterland

1.5. De roerige jaren ‘60: tussen hoop en vrees
Kortstondige vrijheid
Waterland en de Zeevang in de jaren ‘60
Gereformeerden in Edam
De gereformeerde leer uitgedragen in Purmerend
Vanuit Edam naar Middelie
Van Edam naar Ransdorp en Holysloot
Gereformeerden in Ilpendam, Purmerland, Zuiderwoude en Uitdam
De gereformeerde leer vanuit Zuiderwoude verbreid te Monnickendam
Monnickendam vergeleken met Edam
Zunderdorp, Katwoude en Oosthuizen
Voorlopig einde aan de vrijheid van religie
De zwijgende meerderheid
Factoren die de kracht van het gereformeerde geluid bepaalden

2. Ballingschap en nieuw begin (1567–1585/90)

2.1. Opnieuw in ballingschap; het convent van Wezel en de synode van Emden
Het convent van Wezel
Van convent naar synode
De kerkorde van Emden
Wezel en Emden vergeleken
Kerk en politiek

2.2. Het tij gekeerd: de politiek-militaire en kerkelijke ontwikkelingen
tussen 1572 en 1588
Politieke en religieuze ontwikkelingen in Edam, Monnickendam en Purmerend
Bittere strijd in Noord-Holland (1572–1574)
Politiek en kerk (1574–1588)

2.3. Kerkelijke organisatie in de steigers: de nationale synoden (1574–1586)
Synoden in tijden van spanning
Acta van Wezel en Emden als grondslag voor latere kerkorden
Kerkorden over de taakverdeling tussen kerk en overheid
Overheidsgedeputeerden
Tussen publieke kerk en lidmatenkerk
Taken aan de classis toebedeeld vanuit de opeenvolgende synoden

2.4. De kerkelijke organisatie in Noord-Holland van start (1572–1590)
Bronnenprobleem
Coetus, classis of particuliere synode
Ouderlingen geleidelijk meer in beeld
Van coetus naar classis
Toename van het aantal predikantsplaatsen in de classis Edam in de jaren ‘70
Synode en classis over de bediening van de doop
Synode en classis over de kerkelijke huwelijkssluiting
Over tucht en Avondmaal

3. De classis Edam, haar leden en haar vergaderingen

3.1. Combineren en separeren: de verdere groei van het aantal
predikantsplaatsen binnen de classis
De vestiging van de eerste predikantsplaatsen buiten de steden
Verdere toename van het aantal predikantsplaatsen in de jaren ‘80
De separaties in de Zeevang
Combineren en separeren in Waterland
Grote herschikkingen in Waterland in de jaren ‘20
De rol van de classis bij de creatie van nieuwe predikantsplaatsen

3.2. Mobiliteit en carrières van predikanten
Leeftijden
Bijzondere taken

3.3. De classisvergaderingen: interne organisatie
Praktische gang van zaken tijdens de vergaderingen
Vergaderingen in soorten en maten

3.4. Deelname aan de classisvergaderingen
De aan- en afwezigen
Verdeling van functies

4. De classis en de kerkelijke gemeenten: lokale autonomie versus classicaal opzicht 193

4.1. Vragen vanuit de gemeenten
Wie stelden vragen?
Verschuivingen in de tijd

4.2. ‘Of de kerckelicke Discipline gheoeffent wordt’
Excommunicatie
Mildere vormen van tucht
De classicale opstelling ten aanzien van de tucht
De tuchtoefening op stedelijk niveau

4.3. Vragen rond doop, huwelijk en overige kwesties
Doopbediening
Huwelijk
Overige vragenbr />
4.4. De classis als toezichthouder op de lokale kerkelijke organisatie
Inzet voor de lokale organisatie
‘Of de armen (...) besorcht werden’
Reformatie van het onderwijs?
Catechismuspreken
Zorg voor elkaar: vacaturediensten
Tijdelijk meer opzicht na de Bestandstwisten

4.5. Classicale inzet voor lokale eenheid: de grote conflicten rond 1600
Edam verdeeld door familievetes
Heftige tuchtgeschillen in Monnickendam
Problemen en grote verdeeldheid in Purmerend
Onrust op dorpsniveau

5. De classis en de predikanten

5.1. Beroepingsprocedures
Gang van zaken
Voldoende informatie vooraf vereist
Classicale bezwaren
Classicale suggesties
Waarom kiest men voor wie men kiest?

5.2. Kerkelijke examens
De kerkelijk examens in de classis Edam
Preparatoire en peremptoire examens
Examinatoren
Andere aanwezigen bij de examens

5.3. Proponenten en hun rechten
Bursalen en contracten

5.4. Classicale zorg voor het niveau van predikanten
Onderlinge proposities
Tekenplicht

5.5. Classicale zorgen over het niveau van predikanten
Problemen rond de leer
Van de leer naar het leven
Ambtsverzuim en geschillen
Afronding

6. Classis en synode: wisselende contacten

6.1. Personele inbreng vanuit de classis Edam
Verdeling der functies
Synodegedeputeerden
Afgevaardigden vanuit de classis Edam

6.2. Inhoudelijke inbreng vanuit de classis Edam
Wijze van bewerking
Gravamina op trefwoord gerangschikt
De posities van de classes nader bekeken

6.3. Positionering van de classis Edam in de Noord-Hollandse synode
De Edamse standpunten vergeleken met de synodale:
van nuanceverschil tot botsing
De classis Edam en de Bestandstwisten
De classis als doorgeefluik?

7. Calvinisering van de samenleving?

7.1. Reformatie van eredienst, kalender en kerkgebouwen
Reformatie van de eredienst?
Reformatie van de kalender?
Reformatie van de kerkgebouwen?

7.2. De strijd tegen het katholicisme
Het synodale beleid tot 1586
Omslag in het synodale beleid vanaf 1586
De classis Edam en haar strijd tegen het katholicisme
De katholieken in Purmerend
Van Purmerend naar Edam en Monnickendam

7.3. De omgang met doopsgezinden
De synodale strijdwijze
De classis en de doopsgezinden
Doopsgezinden in Edam, Monnickendam en Purmerend

7.4. Remonstranten en lutheranen
Remonstrantse woelingen in Monnickendam
Bescheiden lutherse opmars in Monnickendam
Slechts enkele remonstranten te vinden in Edam
Edamse zorgen om de ‘Incruypende vergaderinge der lutheranen’
Remonstranten in Purmerend?
Lutherse conventikelen in Purmerend
Afronding

8. Reformatie van het openbare leven?

8.1. ‘‘t Stuck vant huwelyck’
Kerkelijke successen in Edam
Monnickendam terughoudend
Edamse regelingen in Purmerend overgenomen

8.2. ‘Ontheyliginge des Sabbaths’
De Noord-Hollandse synode en de zondagsrust
Classicale inzet voor de zondagsheiliging?
Geleidelijke uitbreiding van de zondagswetten in Edam
Magistraat neemt het initiatief in Purmerend
Kerkenraad van Monnickendam pas laat in actie
Afronding

8.3. De strijd tegen volksgebruiken
Classis en synode zwijgzaam over volksgebruiken
Lokale wetgeving om excessen te bestrijden
Tot besluit
Conclusies

I. Faseringen in het gereformeerde confessionaliseringsproces op synodaal niveau

II. De interne groei van de classis Edam

III. De inhoudelijke keuzes gemaakt door de classis Edam

IV. De classis Edam en het externe confessionaliseringsproces

V. Verschuivingen in de jaren ‘30

VI. Tot besluit

Bijlagen

Bijlage I: Namenlijst predikanten classis Edam
Steden
Regio de Zeevang (op chronologische volgorde: komst eerste predikant)
Regio Waterland (op chronologische volgorde: komst eerste predikant)
Nieuwe polders

Bijlage II: ‘Ordre der classicale vergaderinge van Edam’

Bijlage III: ‘Articulen voor de schoolmeesteren te ondertekenen’

Samenvatting

Summary

Geraadpleegde ongedrukte bronnen

Geraadpleegde gedrukte bronnen en literatuur

Register van persoonsnamen

Register van zaken

Personalia